Tóm lược chủ đề: Ảnh hưởng của văn chương Công giáo trên việc truyền bá đức tin ở VN thế kỷ XVII – XVIII, do Phó Giáo sư Tiến sĩ LM Antôn Trần Quốc Anh trình bày.

Ngài bắt đầu với việc nhắc lại con số các vị tử đạo tại Châu Á, trong đó Việt Nam ước lượng là nhiều nhất.

Các vị tử đạo thường tự hào về bản sắc Công giáo của mình. Cha đề xuất giáo lý Công giáo và văn chương đạo đức đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành thái độ không thể lay chuyển của những người tín hữu này.

Chúng ta cũng nhớ rằng, thời kỳ đó, phần lớn những người giáo hữu Việt không biết chữ, nhưng các nhà truyền giáo và cộng sự viên bản xứ đã tạo ra một kho tàng sách vở Công giáo bằng chữ Nôm và chữ Quốc ngữ, bao gồm: giáo lý, kinh, nguyện ngắm, hạnh các thánh và hộ giáo.

Khi Đạo Chúa Vào Đất Việt

Kể từ 1620, Đạo Công Giáo bắt đầu có ảnh hưởng nhờ những nỗ lực hội nhập văn hoá của các thừa sai dòng Tên. Không nơi nào ở Châu Á mà dòng Tên gặt hái được nhiều thành công trong một thời gian ngắn như ở Đại Việt.

Việc cuốn Tự điển Annam-Bồ-La tinh và sách giáo Phép Giảng Tám Ngày được Bộ Truyền Giáo ở Roma đồng ý in năm 1651 là cũng bởi sự lớn mạnh đó. Rồi còn đồng ý thiết lập các giáo phận tông toà vào ngày 09/09/1659. (Sớm hơn tại Trung Hoa rất nhiều).

Bên cạnh các nhà truyền giáo Tây phương, sự đóng góp của người bản xứ cũng là yếu chính để có được sự thành công đó.

Khởi Đầu Của Nền Văn Chương Công Giáo Việt

1617, một cột mốc đáng nhớ, khi cha Francisco de Pina, một nhà ngôn ngữ học tài nẵng, được gởi đến Đàng Trong. Pina nhanh chóng học tiếng Việt qua việc sử dụng chữ cái La tinh để ghi lại các âm tiếng Việt.[1] Cùng với sự nỗ lực của nhiều người qua nhiều thế hệ, bộ chữ cái đó đã trở thành văn tự chính thức của Việt Nam, ngày nay gọi là chữ Quốc ngữ.

Cha Pina đã từng soạn một sách giáo lý theo phương ngữ Đàng Trong (vào khoảng 1620-16210). Vài năm sau, cha cũng bắt đầu soạn một cuốn ngữ pháp tiếng Việt. Tiếc là cha mất quá sớm (1625) để kịp hoàn thiện các công trình ngôn ngữ học.

Sách Giáo Lý Của Alexandre de Rhodes

Học trò xuất sắc của cha Pina là cha Alexandre de Rhodes. Đắc Lộ đã cho xuất bản ba tác phẩm quan trọng. Trong đó Sách giáo lý là một công trình không chỉ về mặt huấn giáo mà còn là một tác phẩm lý thú về văn chương. “Phương pháp tôi ưa dùng là trình bày với họ sự bất tử của linh hồn và thế giới bên kia. Từ đó tôi tiếp tục chứng minh sự tồn tại và quan phòng của Thiên Chúa. Từng bước một, chúng tôi dần dần tiến tới những mầu nhiệm khó khăn hơn”.

Rhodes nhận xét rằng người Việt có sẵn những điều kiện để dễ dàng tiếp cận và đón nhận đức tin Công Giáo. Người Việt có truyền thống gia đình và cộng đồng mạnh mẽ…

Thuyết Tam Phụ

Thuyết Tam Phụ là một đóng góp quan trọng khác của Rhodes để hình thành một bản sắc Công giáo Việt theo chuẩn mực đạo đức  Nho giáo về lòng trung hiếu. Dựa trên quan hệ quân-sư-phụ, Đấng Tạo Hoá là Thiên Chúa giống nhưCha chung của toàn thể nhân loại. Ngài là Thượng Phụ tối cao vượt xa vai trò của vị Trung Phụ, vua chúa cai trị một nước và vị Hạ Phụ là cha mẹ trong gia đình.

Rhodes khéo léo nhận xét việc Tế Nam Giao của triều đình là một thực hành cao quý, đó chính là cơ sở để xây dựng thuyết Tam Phụ. Nếu vua chúa thực hành đạo hiếu với Trời, thì việc người Công Giáo chỉ thờ phụng Chúa Tể trời đất trên hết mọi sự là có cơ sở. Trung hiếu với vị Thượng Phụ, thì sẽ trung với vị Trung Phụ và hiếu với vị Hạ Phụ. Lòng trung hiếu tuyệt đối (đối với Thượng Phụ) dẫn đến việc thà chết chứ không chối Chúa bỏ đạo.

Các Tác Phẩm Nôm Của Girolamo Majorica

Girolamo Majorica (1591-1656), là người có nhiều tác phẩm không kém gì Rhodes, mà còn có nhiều ảnh hưởng hơn nữa. Ông là vị thừa sai dòng Tên sống và truyền giáo lâu nhất ở Đại Việt. Ông học tiếng Việt với Pina cùng với Rhodes. Majorica sáng tác khoảng 48 tập đủ các thể loại: giáo lý, kinh nguyện…

Từ góc độ ngôn ngữ và văn chương, các tác phẩm của Majorica có tác động sâu sắc đến người Công giáo Việt Nam nhiều hơn so với từ điển và giáo lý của Rhodes. (Đơn giản là vì chúng được soạn và viết bằng chữ Nôm).

Vào khoảng 1632, cuốn Thiên Chúa Thánh Giáo Khải Mông đã được Majorica soạn và lưu hành Đàng Ngoài, sớm hơn gần 20 năm sách giáo lý của Rhodes. Sách được soạn ở dạng câu hỏi và câu trả lời, ngoài giáo lý, còn có cả một số giải thích về tín ngưỡng và phong tục Công giáo, một điều cần thiết cho độc giả Việt Nam.

Ngoài sách giáo lý kể trên, hầu hết các tác phẩm của Majorica đều là văn chương sùng đạo. Và thành tựu lớn là bộ Các Thánh Truyện, gồm 12 tập. Ông đã còn soạn ra các hướng dẫn nguyện ngắm. Và tất nhiên, để giúp Majorica làm được việc này, thì cần rất nhiều người trợ giúp để phiên âm, chỉnh sửa, sao chép và phân phối.

Tập Cảm Tạ Niệm Từ được công nhận là một trong những ví dụ hay nhất về thơ ca Công giáo, được sử dụng trong các tang lễ và tưởng niệm Công giáo cho đến giữa thế kỷ XX.

Các Tác Phẩm Hộ Giáo Của Thế Kỷ 18-19

Người Công giáo từng bị cho là đã từ bỏ truyền thống dân tộc trong bối cảnh Việt Nam chịu ảnh hưởng sâu rộng của Nho giáo. Để củng cố bản sắc Công giáo, các tác phẩm hộ giáo bắt đầu xuất hiện. Thể loại văn chương này là sự kết hợp của hai loại hình giáo lý catechismus và doctrina Christiana để thuyết phục các tín hữu rằng niềm tin và thực hành tôn giáo của họ là đúng đắn và cao quý, cũng như bác bỏ những gièm pha và chống báng của người ngoài.

Phép Giảng Đạo Thật là một tập mỏng viết bằng chữ Quốc ngữ, ghi năm 1758, không rõ người viết và hoàn cảnh ra đời.

Việc có những sách được in bằng chữ Nôm cho thấy rằng văn học Công giáo đã gây được sự chú ý của giới biết chữ (không Công giáo). Riêng chữ Quốc ngữ ban đầu được sử dụng như một công cụ giao tiếp cho các linh mục và thầy giảng bản xứ.

Hội Đồng Tứ Giáo là một tác phẩm quan trọng khác về một cuộc tranh luận giữa các đại diện của Tam Giáo (Nho, Đạo và Phật giáo) với Công Giáo diễn ra 1773. Nội dung tranh luận trong sách có lẽ là một câu chuyện phóng tác được in bằng chữ Nôm và Quốc ngữ. Đây là tác phẩm hộ giáo phổ thông nhất của thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX tại Việt Nam.

Kết luận

Thái độ bất chấp của các giáo hữu đối với sự cấm đoán của triều đình có thể giải thích bằng việc văn chương Công giáo đã định hình và củng cố bản sắc tôn giáo của họ.

Công giáo đã có những đóng góp cho Việt Nam một cách hành văn (văn xuôi và đàm thoại) và một văn tự mới (quốc âm La tinh). Qua các văn bản hộ giáo, chúng ta thấy người Công giáo tự tin: tôn giáo của mình có thể phù hợp với các giá trị truyền thống. Và các tác phẩm Công giáo là một phần chính trong việc truyền tải và giữ gìn bản sắc tôn giáo cho người Công giáo Việt.

Xin mời xem hình tại hội thảo tại đây:

 
Failed to get data. Error:
Quota exceeded for quota metric 'All requests' and limit 'All requests per day' of service 'photoslibrary.googleapis.com' for consumer 'project_number:550528419474'.

[1] 1617 cha Pina đến Thanh Chiêm, Quảng Nam, sau đó ngài vào Nước Mặn, Quy Nhơn (1617-1620), năm 1621 ngài quay lại Thanh Chiêm và qua đời 15/12/1625.